Apstrakt: U toku viševekovne istorije jevrejskog naroda na Balkanu kolektivni identitet i način samopercepcije ove zajednice vremenom je, pod uticajem različitih društvenih i političkih okolnosti pretrpeo brojne transformacije. Ipak, period najvećih promena nastupio je nakon završetka Drugog svetskog rata kada je pod uticajem, promene društvenog i političkog sistema u Jugoslaviji, formiranja jevrejske države na Bliskom istoku i demografskog opadanja zbog stradanja u Holokaustu, jugoslovenska jevrejska zajednica započela proces i organizacione i identitetske transformacije. Zapisnik koji se nalazi pred čitaocima predstavlja svedočanstvo iz prve o ruke o ovim korenitim promenama i ukazuje na nekoliko bitnih faktora koji su ove promene inicirali i sproveli do kraja.

Ključne reči: Jevreji, Jugoslavija, Izrael, Holokaust, nacionalni identitet

Rezime: Tokom viševekovne istorije identitet jevrejske zajednice na prostoru bivše Jugoslavije pretrpeo je brojne transformacije. Arheološka iskopavanja potvrdila su prisustvo Jevreja na Balkanu u periodu antike, ali najveći demografski porast dogodio se u 16. veku kada se značajan broj sefardskih Jevreja, proteranih iz Španije, naselio na teritoriji Osmanskog carstva. Nakon Prvog svetskog rata, osnovana je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, ali postojeće jevrejske zajednice na teritoriji novoformirane države bile su veoma raznolike. Sve te lokalne zajednice razvijale su svoju jezičku i kulturnu tradiciju pod različitim stranim uticajima. Na primer, nemački i mađarski uticaj bio je vidljiv na teritoriji današnje Hrvatske, Slovenije i severne Srbije, italijanski uticaj bio je najjači na jadranskoj obali, a osmanski uticaj dominirao je u Makedoniji, centralnoj i južnoj Srbiji i Bosni i Hercegovini. U slučaju jugoslovenskog jevrejstva, period Kraljevine Jugoslavije bio je izuzetno važan za proces razvoja identiteta jer je upravo to bilo vreme kada su Jevreji u ovom delu Evrope formirali jake i dugotrajne veze koje su ojačale njihov kolektivni identitet. Period Drugog svetskog rata bio je prekretnica za celu jugoslovensku jevrejsku zajednicu. Oko 82% jugoslovenskih Jevreja je ubijeno tokom Holokausta, a oko 60% onih koji su preživeli iselilo se u Izrael u periodu od 1948. do 1952. godine. Za manje od decenije broj Jevreja u Jugoslaviji smanjio se sa oko 73.000 na početku Drugog svetskog rata na samo 4800 početkom 1950-ih. Holokaust, ratna trauma, demografski pad i promena političkog i društvenog konteksta u Jugoslaviji nakon završetka revolucije bili su glavni razlozi za najveću promenu kolektivnog identiteta u istoriji Jevreja na Balkanu. Zapisnik sa 51. sastanka Izvršnog odbora Federacije jevrejskih opština Jugoslavije, koji je ovde objavljen kao dodatak, svedočanstvo je koje daje uvid u pravu prirodu tih promena, njihove uzroke i širi kontekst.