Apstrakt: Početkom 50-ih godina jugoslovensko rukovodstvo je, pred izazovom snažne spoljnopolitičke izolacije, grčevito tražilo puteve ka proboju na međunarodnom polju, posebno na Zapadu. U tom pogledu kontakti sa raznim predstavnicima zapadnoevropske levice bili su dragoceni. Rad predstavlja pokušaj istoriografske analize jedne, nauci manje poznate, epizode u političkoj delatnosti Milovana Đilasa, tj. njegove uloge u planu jugoslovenskog rukovodstva da preko španskih (emigrantskih) disidenata i njihove političke organizacije Pokreta socijalističke akcije (MAS) uspostavi potencijalni uticaj na zapadnu političku scenu.

Ključne reči: Milovan Đilas, španski emigranti, komunistički disidenti, Pokret socijalističke akcije

Rezime: U situaciji apsolutne političke, ekonomske i vojne izolacija sa Istoka, od SSSR-a i njegovih satelita, posle Rezolucije Informbiroa 1948, jugoslovensko rukovodstvo bilo je prinuđeno da traži alternativne puteve za diplomatski i politički „proboj“ u svet, što je podrazumevalo sticanje novih saveznika, posebno onih na Zapadu. Jedna od tih alternativnih mogućnosti bila je i zapadnoevropska socijalistička i socijaldemokratska levica, koja je posle Drugog svetskog rata u Zapadnoj Evropi bila u usponu. Kao snage one levice koje nisu bile pod sovjetskim uticajem ili kontrolom, jugoslovenskom vođstvu se učinila kao pogodna za saradnju. Tako je u prvoj polovini 50-ih godina došlo do kontakta i saradnje sa vodećim socijalističkim partijama na Zapadu. Jedna od opcija bili su i zapadnoevropski komunistički disidenti, odnosno otpadnici od komunističkih partija Italije, Španije i Nemačke. Milovan Đilas, vodeći partijski ideolog i jedan od najuticajnijih ljudi iz vrha jugoslovenske vlasti, bio je u to vreme zadužen za kontakte sa zapadnom levicom, kao predsednik Spljonopolitičke komisije CK KPJ. Poseban proces saradnje ostvaren je u tom periodu i sa španskim emigrantima i disidentima iz redova Komunističke partije Španije. Ova grupa disidenata formirala je početkom 50-ih svoju političku organizaciju, Pokret socijalističke akcije (MAS), sa kojom je jugoslovenska strana odmah uspostavila veze i počela da ih pomaže i finansira. Celokupan proces saradnje od nekoliko godina (do 1953) odvijao se preko Spoljnopolitičke komisije i njenog šefa Milovana Đilasa. Saradnja je obavljana putem individualnih kontakata, poseta delegacija, sastanaka, razmena mišljenja itd. Kada MAS, pre svega zbog heterogenosti i nejedinstva vođstva, nije pokazao rezultate, jugoslovenska strana je prestala da ga pomaže, a pokret se postepeno ugasio. Đilasova uloga sastojala se ne samo u koordinisanju saradnje i organizaciji kontakata, već i u savetima, primedbama, ideološkim i političkim „intervencijama“, što je kao „metod“ rada ne samo znatno obogatilo iskustvo jugoslovenske (tajne) aktivnosti na polju spoljne politike, već i doprinelo širenju uticaja na razne političke krugove na Zapadu.