Apstrakt: Pandemija španske groznice je od 1918. do 1920. godine zahvatila celu planetu. Od njenih posledica umrlo je oko pedeset miliona ljudi, najviše tokom jeseni 1918. Bolest nije zaobišla ni stanovništvo u okupiranoj Srbiji. Eskalirala je po proboju Solunskog fronta, a vrhunac je dostigla u trenucima oduševljenja zbog oslobođenja. Iako je pandemija odnela brojne žrtve, u svetu joj dugo nije posvećivana pažnju koju zaslužuje, a u Srbiji još duže. Cilj ovoga rada je da, uz opšti narativ o toku i posledicama španske groznice, ukaže na višedecenijsko zanemarivanje pandemije u svetskoj, i jednovekovno zanemarivanje u srpskoj istoriografiji, kao i na uzroke tog zanemarivanja.

Ključne reči: epidemija, pandemija, španska groznica, zanemarivanje, Srbija, Prvi svetski rat

Rezime

Španska groznica se od 1918. do 1920. godine širila celom planetom u četiri talasa. Od njenih posledica umrlo je oko pedeset miliona ljudi, najviše tokom jeseni 1918. godine, u vreme naleta drugog talasa pandemije. To je predstavljalo oko 3% svetske populacije. Smrtnost je bila najveća u nerazvijenim zemljama, gde je umrlo i do 5%, pa i više stanovnika. U Evropi je umrlo oko 1,1%, a u SAD 0,5% stanovništva. Uprkos velikoj smrtnosti, pandemija je ubrzo po njenom okončanju zaboravljena, a istoriografska istraživanja o njoj su zapostavljena. Do toga je došlo zato što se španska groznica pojavila pred kraj Prvog svetskog rata. Posle višegodišnjih ratnih stradanja ljudi su se navikli na teškoće, izgubili empatiju i razvili svojevrstan stoicizam. Smrtonosna bolest je doživljavana kao samo jedna od ratnih strahota, a po okončanju rata zavladala je opšta euforija koja je potisnula negativna osećanja. Zato su u prvi plan istraživanja postavljeni samo vojni i politički aspekti rata. Interesovanje istoričara za špansku groznicu nastaje pola veka kasnije, sa jačanjem društvene istorije i pojavom „velikog straha” izazvanog pojavom pandemija azijskog i hongkonškog gripa. Interesovanje se dodatno pojačava početkom 21. veka, sa širenjem novih pandemija, a potom i sa približavanjem stogodišnjice stradanja. Uprkos tome, u srpskoj istoriografiji pandemija je i dalje ostala zanemarena. Veoma retki članci o njoj, kao i nemalobrojna sećanja, nisu bili zapaženi. Preovladao je stav da, za razliku od epidemije tifusa iz 1914/15. godine pandemija španske groznice nije puno ugrozila stanovništvo Srbije. Detaljna istraživanja, za različite delove Srbije, započeta tek 2020. godine, sa pojavom „velikog straha” u vreme pandemije kovida 19, realizovana prvenstveno analizama matičnih knjiga umrlih, negirala su ovaj stav. Ukazala su da je u Srbiji od posledica španske groznice umrlo više od 100.000 civila, odnosno oko 3% stanovništva, što je znatno više od evropskog, a na nivou svetskog proseka. Ta stradanjanisu bila manja od stradanja izazvanih epidemijom tifusa, a na izvestan način su bila i veća. Razloge za jednovekovni zaborav i zapostavljanje vidimo u istim razlozima koji su do sedamdesetih godina prošloga veka postojali u svetu, ali i u drugim dodatnim uzrocima. Među njih spadaju, s jedne strane, zakasneli razvoj društvene istorije u Srbiji, ali i izostanak „velikog straha” s početka dvadeset prvog veka, a s druge strane, imperativ da se u državi na čijoj teritoriji su se tokom svih ratnih godina odigravali veoma turbulentni događaji, što više rasvetle vojni, politički i diplomatski tokovi Velikog rata. Uz to bavljenje epidemijom tifusa iz 1914/15. godine zaokupilo je veliku pažnju istraživača, što je potisnulo sve druge epidemijske nedaće.