Apstrakt: U ovom posthumno objavljenom eseju, profesor Trajan Stojanović istražuje razloge za krizu modernosti na Balkanu, od kasne antike pa do modernog doba. Stojanović pristupa temi kako iz mikroistorijske perspektive, tako i sa stanovišta transnacionalnog i globalnog istoričara koji je neprekidno u dijalogu sa drugim disciplinama. On razmatra način razvoja premodernih balkanskih nacija i njihovih srednjovekovnih država pod uticajem carskih osvajanja (rimskog, vizantijskog i osmanskog). Ukazujući na (dis)kontinuitete i analizirajući balkanska društva tokom osmanskog perioda, on razmatra i pitanje društveno-ekonomske zaostalosti. Suprotno ustaljenim shvatanjima, ideje prosvetiteljstva stigle su na Balkan i uticale na region koji je, doduše, pokušao da kopira spoljne, inostrane modele. Nakon protestantske reformacije, a naročito Francuske revolucije, u interpretaciji Trajana Stojanovića u Evropi su se pojavila dva modela modernosti: „Evropa I“ (Evropa sloboda, odnosno privilegija) i „Evropa II“ (Evropa slobode). Stojanović tvrdi da su među pravoslavnim hrišćanima na Balkanu pobornici modernosti bili skloniji idealima Evrope II.

Ključne reči: Balkan, modernost, Evropa, Osmansko carstvo, prosvetiteljstvo, totalna istorija

Rezime

Profesor Trajan Stojanović u ovom posthumno objavljenom eseju istražuje razloge za krizu modernosti na Balkanu, od kasne antike do savremenog doba. NJegov pristup totalne istorije, povezan je sa francuskom školom Anala, kojoj je Stojanović kao bivši student Fernanda Brodela pripadao i o kojoj je pisao. Esej diskretno prelazi kroz različite istorijske epohe, između istorije, arheologije, antropologije, sociologije, filozofije i političkih nauka, između Balkana, Evrope i Bliskog istoka, ali i između mikro i globalne istorije, koristeći radove na engleskom, francuskom, nemačkom i srpskohrvatskom jeziku. Stojanović razmatra predmoderno poreklo balkanskih nacija, prekide izazvane carskim (rimskim, vizantijskim, osmanskim) osvajanjima i kontinuitete koji su ih nadživeli. Članak predstavlja značajan doprinos tekućim raspravama o modernosti u Srbiji i bivšoj Jugoslaviji. Na primer, Stojanović ukazuje na to da osmanizam, bez obzira na svoju reformističku prirodu, nije predstavljao civilno društvo, i pokazuje, kao i u drugim svojim radovima, da Balkan nije ostao izolovan od uticaja zapadne intelektualne revolucije. Još u poslednjoj deceniji petnaestog veka, štamparske prese su uvedene u Crnu Goru, dok su ideje prosvetiteljstva dospele do Srba, Grka i Rumuna uglavnom zahvaljujući njihovim sunarodnicima iz Habsburške Monarhije. Stojanović takođe pokazuje kako su globalne ekonomske krize iz devetnaestog i dvadesetog veka kratkoročno i dugoročno uticale na balkanske ekonomije i društva. Rasprava o krizi modernosti u Evropi, ili po interpretaciji profesora Stojanovića, dve Evrope: „Evrope I“ sloboda, odnosno privilegija, koja je bila favorizovana u protestantskim delovima kontinenta, i „Evrope II“, ideala slobode iz Francuske revolucije, koja je imala veliki uticaj među pravoslavnim hrišćanskim narodima 19. veka, čini centralni deo članka. Stojanović takođe razmatra postversajski poredak i habzburško nasleđe, nastojeći da objasni nestabilnost koja je nastupila nakon 1918. godine na Balkanu i šire.