Apstrakt: Rad ima za cilj da na osnovu izvorne građe Diplomatskog arhiva Ministarstva spoljnih poslova prikaže i analizira učešće jugoslovenskih građevinskih preduzeća u procesu izgradnje magistralnog izvoznog gasovoda Urengoj – Pomari – Užgorod, u vreme američkih sankcija uvedenih Sovjetskom Savezu, usled zaključivanja „Dogovora veka“, vezanog za izvoz prirodnog gasa iz Sovjetskog Saveza u države Zapadne Evrope. Takođe, rad kroz jugoslovenski slučaj prikazuje i krizu sovjetske građevinske industrije u kontekstu ekonomske stagnacije i nastanak fenomena napuštenih gradilišta, tzv. dolgostroja.

Ključne reči: Jugoslavija, Sovjetski Savez, „Dogovor veka“, sankcije, prirodni gas, gasovod, energetska saradnja

Rezime

Cilj rada bio je da prikaže učešće jugoslovenskih građevinskih preduzeća u procesu izgradnje gasovoda Urengoj – Pomari – Užgorod, tzv. „Dogovoru veka“ koji je kao najveći industrijski dogovor između Sovjetskog Saveza i zapadnoevropskih država predstavljao svojevrsnu energetsku integraciju evropskog kontinenta. Jugoslavija je dočekala zaključivanje dogovora imajući Sovjetski Savez za najvećeg trgovinskog partnera i težeći da i sama uzme učešće u procesu energetske integracije i plasira usluge svojih preduzeća na sovjetsko tržište energetske izgradnje. Svoje učešće u projektu Jugoslavija je direktno vezala za pitanje obezbeđivanja dugoročnog uvoza prirodnog gasa, što je rešeno uspešno, uzevši u obzir da je tokom 1985. godine od ukupno uvezenih 3,06 milijardi kubnih metara prirodnog gasa, čak 97% došlo iz Sovjetskog Saveza.60 S druge strane, ostaje otvoreno pitanje navodne sovjetske težnje da Jugoslaviju iskoristi kao kanal radi zaobilaženja sankcija, mada se izvesna sovjetska težnja naslućuje u dopisima koji su stizali iz jugoslovenske ambasade povodom problema nastalih oko plaćanja. Naime, službenici ambasade su zaključili da je sovjetska strana izgubila interes za dalje angažovanje jugoslovenskih firmi, jer je ono bilo uslovljeno političkim i ekonomskim potrebama da se umanji uticaj ekonomskih sankcija i izvrše ugovorene obaveze prema SR Nemačkoj. Kada se ispostavilo da će sankcije biti neuspešne, odlučujuću ulogu u budućem izboru partnera počela je igrati isključivo cena. Međutim, ovaj podatak nije dovoljan za donošenje konačnog zaključka, pogotovo ukoliko se uzme u obzir da su sankcije, kao nedelotvorne, ubrzo i ukinute. Iz tog razloga ne može se sa sigurnošću tvrditi da je Sovjetski Savez pokušao da preko Jugoslavije zaobiđe američke sankcije, iako ova pretpostavka otvara mogućnost za dalje istraživanje tog aspekta sovjetsko-jugoslovenskih odnosa. Konačno, u radu je opisan i sâm proces izgradnje kompresorskih stanica, uz prikaz svakodnevnih problema sa kojima su se jugoslovenska preduzeća i njihovi radnici susretali. Takođe, ovaj opis gradilišta predstavlja i svedočanstvo o daleko širem sovjetskom fenomenu dolgostroja, odnosno napuštenih i nezavršenih građevinskih projekata, koji je svedočio o opadanju sovjetske građevinske industrije usled ekonomske stagnacije tokom osamdesetih godina.