Apstrakt: Na teritoriji Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata u sastavu nemačkih oružanih snaga delovao je i jedan broj kozačkih formacija, čije su kretanje i borbena dejstva već bili predmet interesovanja naučne istoriografije i publicistike. Nasuprot većini objavljenih radova, koji se uglavnom oslanjaju na vojne izvore nemačkog porekla i u središtu interesovanja imaju raspored i operativna dejstva protiv partizana, ovaj rad nastoji da pruži drugačiju perspektivu i aktivnost Prve kozačke konjičke divizije na prostoru Nezavisne Države Hrvatske (NDH) prikaže iz ugla oštećenih civila i hrvatskih vlasti. Ova perspektiva nedvosmisleno oslikava Kozake kao beskompromisne i izuzetno efikasne borce protiv komunista i ustanika, ali i kao nedisciplinovane nasilnike koji gotovo u svakoj prilici iza sebe ostavljaju trag ratnih zločina: pljačke, ubistva, silovanja i maltretiranja civila. Rad se najvećim delom bazira na neobjavljenim istorijskim izvorima pohranjenim u Vojnom arhivu i Arhivu Jugoslavije.

Ključne reči: Kozaci, Prva kozačka (konjička) divizija, NDH, zločini, antikomunizam, Helmut fon Panvic

Rezime

Krajem septembra 1943. godine u antipartizanske aktivnosti na prostoru Nezavisne Države Hrvatske (NDH) uključena je Prva kozačka konjička divizija, koja je delovala u sklopu 2. Oklopne armije i bila deo nemačkih oružanih snaga. Diviziju su činili Kozaci različitog geografskog i socijalnog porekla, starosti i stepena vojne obučenosti i borbenih iskustava, a na njenom čelu nalazio se general Helmut fon Panvic. Tokom 1943. na prostoru NDH divizija je, što samostalno, što u sadejstvu sa hrvatskim i nemačkim snagama, operativno delovala na prostoru Fruške gore, Srema, Slavonije, Banije i Bosne. Posebno u ravničarskim predelima, koji su pogodovali kozačkom načinu ratovanja, odredi iz sastava divizije beležili su velike uspehe u potiskivanju partizanskih snaga. Dejstvo Prve kozačke divizije bilo je, gotovo bez izuzetaka, praćeno zločinima i uznemiravanjem civilnog stanovništva. Sistemsko i ciljano pljačkanje konja, stočne i ljudske hrane, bilo je deo „taktike samoopremanja“ koju je diviziji preporučio general Jodl. Brojni istorijski izvori svedoče o nasilju Kozaka nad civilima, fizičkoj torturi, oduzimanju dragocenosti, ubijanju civila pod izgovorom da su komunisti, ili da aktivno pomažu pokret otpora. Posebno se često u izveštajima navode brojna silovanja, ponekad i masovnog karaktera i sa smrtnim posledicama. Zločini i nasilje pripadnika Prve kozačke divizije ubrzo su postali politički problem u NDH, jer su antagonizovali civilno stanovništvo i narušavali hrvatsko-nemačke odnose. General fon Panvic propisao je oštre disciplinske mere sa ciljem da se uvede stroža disciplina i umanji stradanje civilnog stanovništva. Premda postoje dokazi o izvršenju jednog broja smrtnih kazni i proterivanja prestupnika iz sastava divizije, to nije značilo kraj zločinima koji su se ponavljali i u narednim mesecima. Hrvatske civilne i vojne vlasti više puta su se obraćale nemačkim komandantima, a potom i samom Hitleru, sa molbama da se Prva kozačka divizija oštrije kazni, ili povuče sa prostora NDH, ali bez većeg uspeha. Kod nemačkog faktora preovladavao je utisak o neophodnosti i efikasnosti Kozaka u borbi protiv partizana, te su njihovi zločini nad civilima relativizovani i zanemarivani, što se negativno odrazilo na hrvatsko-nemačke političke odnose i ugled koji je Treći rajh imao kod stanovnika NDH.