Apstrakt: Tokom 1990-ih neformalna trgovina – ili šverc – bila je široko rasprostranjena u bivšoj (krnjoj) jugoslovenskoj državi. Ovaj članak konceptualizuje mehanizme koji stoje iza uspostavljanja neformalnih tržišta u svetlu „kraha pravnog sistema“ u Novom Pazaru, u Srbiji, gde je neformalnost proizvela alternativnu, transnacionalnu konotaciju pripadnosti, što je dovelo do „nadmetanja između zakona i društvenih normi“. Tako je trgovina poslužila kao sigurnosna mreža koja je generisala nove i obnovljene društvene veze sa dijasporom u Turskoj i turskom državom u celini.

Ključne reči: neformalne prakse, dijaspora, sećanje, pripadanje, transnacionalne prakse, solidarnost, Turska, Novi Pazar, Srbija, devedesete

Među nepopravljivim neželjenim posledicama dominira osećaj nepoverenja koji prožima sve nivoe društva u Srbiji, uključujući i Novi Pazar. Pošto se Beograd tokom 1990-ih oslanjao na švercerske aktivnosti i kriminalne mreže, lokalno stanovništvo više nema poverenja u društveno-političke i ekonomske procese u Srbiji. Nepoverenje u institucije vlasti prelazi preko etničkih i verskih granica, podrivajući kredibilitet Beograda u pravnom smislu i rezultirajući kolapsom pravnog poretka. Prema verovanju naroda u Novom Pazaru, u Turskoj živi 3–4 miliona Bošnjaka. Preovlađujuće je mišljenje da je upravo ta emigrantska zajednica u Turskoj obezbedila sandžačkim Bošnjacima neophodne mašine za vođenje i organizaciju tekstilne proizvodnje, koja je delimično i održavala neformalno tržište tokom ekonomskih sankcija međunarodne zajednice prema Srbiji u periodu 1992–1995. „Bez dijaspore ne bismo uspeli“, moglo se stalno čuti. Možemo pouzdano tvrditi da je ovaj narativ za lokalno stanovništvo imao anticipirajuća svojstva. Pošto Srbija nije „istorijski diskretna suverena država“, ponovnim povezivanjem sa bošnjačkom emigrantskom zajednicom u Turskoj meštani su ponovo konceptualizovali svoj asocijativni prostor kao postotomanski, odnosno turski. Kao takvi, materijalni susreti oblikovali su društvene odnose koji su stvarali osećaj zajedništva između lokalnih i emigrantskih Bošnjaka u Turskoj. Ove veze treba shvatiti kao važne transnacionalne lance solidarnosti. Takve mreže između lokalne i iseljeničke zajednice omogućile su Bošnjacima u Novom Pazaru društvene norme pomoću kojih su mogli da zaobiđu nepouzdani, ili, prema rečima sagovornika, „zločinački režim u Beogradu“.