Srđan Milošević

Okućnica kolektivizovanih seoskih domaćinstava u Jugoslaviji (1945–1953)

Apstrakt: Rad se bavi okućnicom domaćinstava članova seljačkih radnih zadruga (SRZ) u Jugoslaviji. Reč je o posedu u režimu individualne svojine zadrugara. Okućnica je poznata iz kolhoznog sistema u SSSR-u, ali je u jugoslovenskim seljačkim zadrugama imala drugačiji karakter. Osim za potrebe domaćinstva, proizvodi sa okućnice bili su namenjeni i tržištu. Okućnica je imala nesrazmerno veliki udeo u poljoprivrednoj proizvodnji („bežanje na okućnicu“), što je bila neminovna posledica organizacionih nedostataka u radu seljačkih radnih zadruga.

Ključne reči: okućnica, seljačke radne zadruge, kolektivizacija, Jugoslavija 1945–1953, svojina

Rezime: U istoriografiji je neznatna pažnja bila posvećena okućnici, kao strukturi nastaloj u procesu kolektivizacije. Reč je o ličnom gazdinstvu kolektivizovanih domaćinstava, dopunskog karaktera, namenjenom podmirenju potreba koje zadrugari ne bi obezbedili  radom na zadružnom imanju. Poreklo okućnice je u sovjetskom modelu kolektivizacije, ali je u Jugoslaviji ona imala drugačiji karakter. Naime, u SSSR-u je okućnica bila ostavljena na upotrebu zadružnom domaćinstvu, a u Jugoslaviji je na njoj postojalo pravo svojine.  Okućnica je postojala u sva četiri tipa seljačkih radnih zadruga u Jugoslaviji. NJena veličina je isprva, po Osnovnom zakonu o zemljoradničkim zadrugama iz 1946. godine, bila opredeljena po ugledu na okućnicu u SSSR-u (od jedne četvrtine do jednog hektara), ali je u zakonu iz 1949. donja granica ostala nedefinisana, dok je gornja ostala ista – jedan hektar. Osim određene površine zemlje, u okućnicu je spadao i neophodni inventar, propisan broj krupne stoke i neograničen broj živine i drugih sitnih životinja. U seljačkim radnim zadrugama je od samog početka postojala dvostruka tendencija: određivanje bilo premalene, bilo izrazito velike okućnice, zavisno od toga da li su u zadruzi dominirali „sektaški“ ili „oportunistički“ elementi.  Okućnica je za kolektivizovane seljake predstavljala bazu sigurnosti u neizvesnim proizvodnim prilikama koje su vladale u zadrugama. Organizacija proizvodnje je bila na veoma niskom nivou, pa je okućnica bila jedini izvesni izvor egzistencijalno važnih proizvoda. Seljaci su do krajnjih granica intenzivirali okućnicu, obezbeđujući na njoj i tržišne viškove. Pojava „bežanja na okućnicu“ i većeg posvećivanja ličnom nego zadružnom gazdinstvu bila je rezultat kako slabosti u organizaciji rada zadruga tako i individualističkih težnji seljaka i njegove potrebe za sigurnošću. Jugoslovensko partijsko i državno rukovodstvo, kao i niži funkcioneri i kadrovi u privredi povremeno su se bavili pitanjem okućnice, u nastojanju da definišu i nametnu „pravilan pristup“ u njenom definisanju i korišćenju. Jasno uviđajući slabosti koje su bile posledica organizacionih propusta, nedorečenosti i grešaka „na terenu“, istovremeno su kao problem prepoznavali i sitno-sopstveničke težnje seljaštva, koje su videli kao naslage zaostalosti i nedovoljne osvešćenosti.