Vesna ĐIKANOVIĆ
Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd
vesnad286@gmail.com
„Gde su pare?“ O jednom pokušaju uspostavljanja ekonomske saradnje između Sjedinjenih Američkih Država i Kraljevine SHS
Apstrakt: Rad se bavi osnivanjem i radom Prvog Amerikansko-Jugoslovensko izvozno-uvoznog udruženja iz Čikaga, koje je osnovano u cilju ekonomskog povezivanja srpske, odnosno jugoslovenske države i SAD-a. Predmet analize su pojava novih tendencija u percepciji ekonomskog razvoja, važnost i dometi lične inicijative, ekonomski pragmatizam i ideološki sadržaji koji su pratili nastanak Udruženja, izazovi u njegovom funkcionisanju, mesto srpske/ jugoslovenske države u procesu nastanka i rada ovog akcionarskog društva. Istraživanje je zasnovano na arhivskoj građi pohranjenoj u Arhivu Jugoslavije i Državnom arhivu Srbije, na periodici i literaturi.
Ključne reči: Prvo Amerikansko-Jugoslovensko izvozno-uvozno udruženje, Jovan Milošević, iseljenici, rudnik Venčac, Sjedinjene Američke Države, Kraljevina Srbija, jugoslovenska država
Rezime: Rezime Inicijativom Jovana Miloševića, srpskog trgovca, vlasnika rudnika Venčac i šefa Kraljevske srpske trgovinske agencije u Čikagu, 1918. godine osnovano je Prvo Amerikansko-Jugoslovensko izvozno-uvozno udruženje u Čikagu. Poslovni poduhvat koji je uključio lica iz Kraljevine Srbije i pojedince iz redova jugoslovenske iseljeničke zajednice imao je za cilj pospešivanje privredne saradnje između srpske, odnosno jugoslovenske države i Sjedinjenih Američkih Država. Ambiciozno zamišljen poduhvat ubrzo se suočio sa nizom teškoća koje su dovele u pitanje uloge malih akcionara, ali i opstanak samog udruženja. Usled niza propusta u rukovanju kapitalom ovog društva, kao i pronevera koje je učinilo vođstvo Udruženja, ne samo što se nisu realizovali primarni poslovni planovi već se društvo našlo u velikim novčanim dugovima. Jugoslovenska država postala je deo ukupne afere zbog činjenice da je Milošević bio šef državne agencije. Takođe, propaganda čelnika Udruženja i nespretne izjave jugoslovenskih zvaničnika stvorili su uverenje u iseljeničkoj javnosti da se radi o poduhvatu iza koga stoji srpska odnosno jugoslovenska država. Pitanja isplate dugova i ocene odgovornosti prvog predsednika udruženja Jovana Miloševića, zatim i problematizovanje stvarne odgovornosti jugoslovenske države dobijaju primarno mesto u pokušajima iznalaženja rešenja za regulisanje novčanih potraživanja zainteresovanih stranaka. Naknada je izvršena tako što su zakonski predstavnici Udruženja iz Sjedinjenih Država preuzeli kontrolu nad rudnikom Venčac kod Aranđelovca. Ipak, usled kontinuiranih osporavanja prava vlasništva, ovo pitanje epilog je dobilo tek 1958. godine. Jugoslovenska država negirala je bilo kakvu odgovornost prema ulagačima, ali je njen ugled kod iseljeničke javnosti narušen. S druge strane, i pored propasti planiranog poslovnog poduhvata, ovaj događaj uveo je, makar i nevoljno, jugoslovensko iseljeništvo u okvire pravnog i poslovnog života jugoslovenske države.