Mile BJELAJAC
Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd
Ratni gubici Srbije u Prvom svetskom ratu – kontroverze oko brojeva
Apstrakt: Autor ukazuje na to da se u dosadašnjoj literaturi pojavljuju često različiti brojčani podaci povezani sa bližom i daljom prošlošću. Primeri u praksi su brojni i pokazuju da je ova pojava dugotrajna i komplikovana za propitivanje. Složenost, kao na primeru gubitaka Srbije u Prvom svetskom ratu, proizilazi iz često emotivne povezanosti sa nekadašnjim interpretacijama jer je predmet deo žive istorijske svesti. Pažljivijom analizom ranijih tumačenja uočavaju se značajne razlike ili nepodudarnosti. U radu se izlažu sve te različite interpretacije, kao i pojedini novi izvori koji sugerišu neophodne korekcije doskorašnjih podataka o ukupnim gubicima Srbije u Prvom svetskom ratu.
Ključne reči: ratni gubici, zarobljenici, logori, Prvi svetski rat, Srbija, Krf, Kraljevina SHS, istorijske kontroverze, brojevi u istoriografiji
Rezime
U srpskoj, ali i u evropskim istoriografijama, sto godina posle Prvog svetskog rata u cirkulaciji su često različiti brojevi kada su u pitanju ratni gubici u ljudstvu. Ponekad, revizija nekadašnjih podataka na proverenijim izvorima izaziva različite reakcije i u struci i u javnosti. U ovom radu su izloženi gotovo svi kvantitativni podaci o vojnim gubicima Srbije u Prvom svetskom ratu koji su se tokom vremena pojavljivali u srpskoj i drugim istoriografijama. Praćeni su koreni nastanka tih brojeva u javnoj upotrebi i ukrštani sa izvorima prvog reda koji su s vremenom otkrivani. Na osnovu neobjavljenih i objavljenih primarnih izvora utvrđeno je da se ne mogu potvrditi mnogi visoki brojevi navedeni u memoarima vlade Kraljevine SHS Komisiji za utvrđivanje ratne štete na Konferenciji mira u Parizu. Pokušaj da se između dva rata prikupe podaci za pale vojnike kako bi se trajno obeležili nije dovršen. Najnoviji napori u tom pravcu takođe nisu dovršeni. Projekat je obuhvatio ne samo civilne i vojne gubitke iz Prvog svetskog rata već i one iz balkanskih ratova pa sve do 1920. godine. Obuhvaćeni su stradali iz srpske i crnogorske vojske, dobrovoljci i poginuli u drugim vojskama ili zajedničkoj vojsci SHS od 1919. do 1920. Uprkos podacima na koje izvori prvog reda upućuju, visoke brojke, u njihovim različitim varijantama (na srpskom ili francuskom) često su bile ili još uvek jesu prisutne u istorijskoj literaturi.
Na osnovu višegodišnjih istraživanja, u ovom radu predstavljen je i problem vojnih gubitaka od oktobra 1915. do dolaska vojske na Krf. Nešto je bilo moguće utvrditi, ali to su brojevi ne viši od 8.000. Nije još uvek definitivno utvrđena stvarna sudbina oko 92.000 onih koji su ili poginuli, umrli od rana i bolesti, dopali zarobljeništva ili se bezbedno vratili kući posle dezertiranja u novembru 1915. Jedan broj se priključivao vojsci u nastupanju 1918, a jedan broj je učestvovao u Topličkom ustanku na jugu Srbije 1917. U radu je predstavljen i problem utvrđivanja stradanja civilnog stanovništva i demografskih prilika pod okupacijom, prirodne smrtnosti zbog teških uslova života. Ukazano je na to da su dosadašnji istraživački rezultati manje na tragu verifikovanim brojevima a više na procenama. Ustanovljeni demografski brojevi sugerišu da je 1921. bilo manje stanovništva na prostoru Srbije u odnosu na popis iz 1911. za 525.158. Pored smanjenog nataliteta i povećane smrtnosti zbog teških uslova života u ratu i pod okupacijom, pa i španskog gripa koji je naneo nove gubitke populaciji 1919, teško će se odgovoriti na pitanje koliko je bilo stvarno nasilnih smrti u civilnoj populaciji. Koliko dugo će uz neke nove brojke iz izvora prvog reda, bar za stradanje vojnika, trajati i oni drugi podaci koje je domaća i strana istoriografija preuzela iz memoara podnetih konferenciji Konferenciji mira – 369.811 (verzija na srpskom) ili 402.435 (verzija na francuskom) ne može se pretpostaviti sa pouzdanjem. Takođe, još uvek će cirkulisati kao ukupan broj žrtava čitav milion ili 1.274.000 (memoar na francuskom), odnosno 30% izgubljene muške populacije. Ove dileme prosto proističu iz uvida u stručnu ili popularnu istorijsku literaturu, pa i udžbenike.