Rastko LOMPAR
Balkanološki institut SANU
rastkolompar@bi.sanu.ac.rs

Kontakti Nemačke evangelističke crkve i Srpske pravoslavne crkve u kontekstu nemačke spoljne politike prema Balkanu 1935–1941.*

Apstrakt: Na osnovu nekorišćene građe iz nemačkih arhiva i relevantnih srpskih izvora i literature prikazani su kontakti koji su 1935–1941. ostvareni između Nemačke evangelističke crkve i Srpske pravoslavne crkve. Oni su predstavljali do sada nedovoljno istraženu, ali važnu dimenziju jugoslovensko-nemačkih odnosa pred izbijanje Drugog svetskog rata. Služba za spoljne poslove Nemačke evangelističke crkve, na čijem je čelu bio biskup Hekel, nastojala je da na svaki način privuče Srpsku pravoslavnu crkvu i da sa njom ostvari saradnju u borbi protiv nemačkih neprijatelja.

Ključne reči: Srpska pravoslavna crkva, Nemačka evangelistička crkva, nemačka spoljna politika, nacizam

Rezime

Nakon ubistva kralja Aleksandra jugoslovenska spoljnopolitička i unutrašnja situacija se sve više usložnjavala, dok je nacistička Nemačka vodila snažno ekspanzionističku spoljnu politiku. Važan, ali u potpunosti neistražen aspekt jugoslovensko-nemačkih odnosa u ovom periodu bili su kontakti između Srpske pravoslavne crkve i Nemačke evangelističke crkve. Intenziviranje ovih kontakata rezultat je novih spoljnopolitičkih koncepcija nacističkog režima, koji je koristio sva dostupna sredstva da bi ostvario uticaj u Jugoslaviji. Stoga je Služba za spoljne poslove Nemačke evangelističke crkve inicirala kontakte sa SPC nastojeći da je približi sebi i, samim time, uvede u sferu nemačkog uticaja. Uprkos proklamovanim ciljevima ovih susreta (razmena iskustava i duhovna saradnja), kritička analiza izvora otkriva njihovu nesumnjivo političku dimenziju. Glavni zadaci nemačkih crkvenih velikodostojnika bili su osnaživanje antikomunističkog kursa SPC i udaljavanje, odnosno potpuno prekidanje kontakata između SPC i Anglikanske crkve. Da bi ostvarili te naume, koristili su se svim raspoloživim sredstvima, od propagande i programa stipendija do otvorenih pretnji i političkih pritisaka. Iako se SPC pokazala spremnom da podrži nemačku antikomunističku kampanju, nije želela da raskine veze sa anglikancima. Godina 1941. bila je prekretnica ne samo za istoriju Jugoslavije već i Srpske pravoslavne crkve. Jasno stajući na stranu zapadnih saveznika, SPC je obesmislila rezultate kontakata ostvarenih sa Nemačkom evangelističkom crkvom, zbog čega je tokom okupacije bila izložena teroru. Istovremeno, značaj ove crkve u posredovanju između nemačkog režima i SPC uveliko je smanjen, jer su tokom okupacije sve veze sa srpskom crkvom bile u rukama RSHA (odnosno BdS-a).

* Rad je nastao u okviru rada na projektu Istorija političkih ideja i institucija na Balkanu u 19. i 20. veku (No. 177011), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.