Tokovi istorije 2/2019

Srđan CVETKOVIĆ

Ko je sve bio na Golom otoku?

Broj i struktura političkih kažnjenka koji su bili na prevaspitavanju u ,,Preduzeću Mermer“ i drugim logorima

Apstrakt: Rad donosi nove činjenice i analizu broja i strukture političkih kažnjenika u Jugoslaviji koji su prošli logore i zatvore kao ,,ibeovci“ 1948–1956. Na osnovu od skoro dostupnih dokumenata iz arhiva tajne policije danas je moguće do detalja utvrditi broj kao i nacionalnu, socijalnu i polnu strukturu žrtava političkog progona na Golom otoku i u drugim logorima. Takođe je moguće vrlo precizno rekonstruisati metodologiju terora, logoraške uslove i ulogu državnih institucija i Partije u organizovanju progona i sprovođenju torture.

Ključne reči: Goli otok, logori, komunizam, SFRJ, politički zatvorenici

Rezime 

Rad donosi nove činjenice o broju i strukturi političkih kažnjenika koji su prošli logore i zatvore kao ,,ibeovci“ 1948–1956. Na osnovu od skoro dostupnih dokumenata iz arhiva tajne policije danas je moguće do detalja utvrditi broj, nacionalnu, socijalnu i polnu strukturu žrtava političkog progona. Takođe je moguće vrlo precizno rekonstruisati metodologiju terora i torture, logoraške uslove, kao i ulogu državnih institucija u organizovanju progona i sprovođenju torture. Broj ljudi, stuktura i intetzitet represije i položaj političkih zatvorenika u logorima i zatvorima bili su tako određeni i pulsiraju u skladu sa opštom društveno-političkom situacijom. Ukupno je, prema službenim dokumentima, prošlo Goli otok više od 16.288 ljudi. Srbi i Crnogorci činili su više od dve trećine osuđenih ibeovaca, dok je najmanji udeo među Slovencima. U socijalnoj strukturi uhapšenika, ukupno gledano, izrazitije su zastupljeni u odnosu na ukupan broj u društvu stari borci, studenti, niži partijski funkcioneri, vojnici (naročito niži oficirski kadar) i policajci i pripadnici Udbe.

Teror je kulminirao 1949–1951. da bi potom postupno opadao u ritmu odnosa Moskve i Beograda. Kao taoci odnosa dve partije i posle 1958, staljinisti su bili stalan predmet nadzora i provera bezbednosnih službi, često hapšeni i zatvarani, naročito u vreme kriznih političkih situacija (1958, 1968, 1980). Veza i saradnja između progonjenog i političke policije ostaje i posle izdržavanja kazne. Mnogi su vrbovani ili putem psiholoških pritisaka primoravani da rade za službu kao dostavljači sve do kraja osamdesetih godina.