Tokovi istorije 2/2019
Sanja PETROVIĆ TODOSIJEVIĆ
Institut za noviju istoriju Srbije
Bekstva Jevreja sa teritorije nemačke okupacione zone u Srbiji 1941–1944.[1]
Apstrakt: Rad predstavlja pokušaj da se ukaže na „anatomiju“ Holokausta koji se desio na tlu Nemačke okupacione zone u Srbiji u periodu od 1941. do 1944. tako što će se analizirati: dinamika Holokausta u Srbiji, mesto Jevrejskog logora Zemun ali i Koncentracionog logora Banjica u njemu, motivi koji su naterali neke od pripadnika jevrejske zajednice da se „sklone“ i potraže utočište na teritorijama koje su ulazile u sastav drugih okupacionih zona (italijanske, mađarske, bugarske) na kojima je odnos prema pripadnicima jevrejskog naroda bio donekle fleksibilniji.
Ključne reči: Holokaust, nemačka okupaciona zona u Srbiji, vlada Milana Nedića, Jevrejski logor Zemun, Koncentracioni logor Banjica, skrivanje
Rezime
Prve mere protiv Jevreja na teritoriji nemačke okupacione zone u Srbiji počele su da se sprovode odmah nakon 6. aprila 1941. godine. Ključnu ulogu u sprovođenju represivnih mera nad Jevrejima imala je okupaciona uprava, koja se u potpunosti oslanjala na kolaboracionistički režim. Rukovodeća uloga u rešavanju „jevrejskog pitanja“ pripadala je Gestapou. Tajna policija se u sprovođenju Holokausta na tlu nemačke okupacione zone u Srbiji u potpunosti oslanjala na Specijalnu policiju Uprave grada Beograda tj. na dva odseka koja su postojala u okviru nje: VII odsek ili Odsek za Jevreje i Cigane i III odsek ili Odsek za strance i pograničnu službu. Prema izveštajima nemačkih okupacionih vlasti, Holokaust na tlu nemačke okupacione zone u Srbiji je okončan do maja meseca 1942, kada je prestao sa radom Jevrejski logor Zemun, koji je imao centralno mesto u sprovođenju „konačnog rešenja jevrejskog pitanja“. Uvid u policijsku građu koja se čuva u okviru Fonda Specijalne policije UGB, kao i u Banjičku knjigu logoraša ukazuje na sistematski zločin koji je sprovođen nad pripadnicima jevrejskog naroda na tlu nemačke okupacione zone u Srbiji i posle maja meseca 1942. godine a koji je bio uperen protiv pripadnika jevrejske zajednice koji su na različite načine pokušali da se sakriju, odnosno prebace na teritorije koje su ulazile u sastav onih okupacionih zona u kojima je odnos prema Jevrejima bio donekle fleksibilniji (italijanska, mađarska okupaciona zona). Potera za odbeglim Jevrejima trajala je od prvih dana okupacije pa do oslobođenja Srbije u jesen 1944. godine. Bila je najintenzivnija krajem 1941, u vreme kada je počeo sa radom Jevrejski logor Zemun. Intenzitet potere za odbeglim Jevrejima nije slabio ni u proleće 1942. kada su u akciji „čišćenja“ terena od komunista u okolini velikih gradova i u unutrašnjosti Srbije pronađeni mnogi odbegli Jevreji. Od februara meseca 1942. uhapšeni odbegli Jevreji su upućivani u Koncentracioni logor na Banjici, da bi iz njega bili odvođeni na stratišta u okolini Beograda gde su streljani. Potera za odbeglim Jevrejima bila je deo zvanične politike okupacione vlasti uperene protiv Jevreja. Organi kolaboracionističke uprave igrali su ključnu ulogu u procesu potrage za Jevrejima koji su se krili. Organizacija bekstva sa teritorije nemačke okupacione zone u Srbiji bila je povezana sa više faktora i uglavnom je zavisila od logistike i količine novca koju je „begunac“ posedovao. Prodaja lažnih papira, tj. lažnih identiteta predstavljala je veoma unosan posao u godinama sveopšte oskudice i nemaštine. Među građanima Srbije bilo je i onih koji su pristajali da pomognu svojim dojučerašnjim komšijama, prijateljima, poznanicima iz najhumanijih pobuda. Uspešno skrivanje bilo je u direktnoj vezi sa promenom identiteta, ali i sa čestom promenom mesta boravka. U nešto boljoj poziciji bili su oni Jevreji koji su imali strano državljanstvo, odnosno italijanski pasoš, mada ni posedovanje „italijanskih papira“ nije uvek bilo garancija uspešnog bekstva. Čak i onda kada su uspevali da se domognu drugih okupacionih zona, pojedini Jevreji su vraćani u Srbiju jer su se iz ugla drugih okupacionih vlasti smatrali „srpskim Jevrejima“, zbog čega nisu bili u nadležnosti službi koje su delovale van područja pod nemačkom kontrolom. Teško je reći koliko je pripadnika jevrejskog naroda koji su živeli na tlu nemačke okupacione zone u Srbiji ili su se na njoj zatekli aprila 1941. a koji su pokušali da pobegnu u tome uspelo. Zna se da je kroz logorske ćelije Koncentracionog logora na Banjici do jeseni 1944. prošlo oko 900 Jevreja, od kojih je većina uhvaćena u pokušaju bekstva. Ukazivanje na dinamiku Holokausta koji se desio u Srbiji posle maja 1942. otkriva ne samo zavidan stepen sistematičnosti okupacionih vlasti u nameri da fizički unište svakog Jevrejina već i na nemačko okupaciono područje u Srbiji kao na ono koje je pune četiri godine bilo izloženo posebno brutalnim merama uperenim protiv pripadnika jevrejskog, kao i protiv pripadnika romskog i srpskog naroda, ali i svih drugih građana koji su živeli na ovom području.
[1] Članak je rezultat rada na projektu Tradicija i transformacija – istorijsko nasleđe i nacionalni identiteti u Srbiji u 20. veku (br. 47019), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, kao i na međunarodnom projektu Paths to Survival? Yugoslav Jews and theItalian Occupation Zone 1941–1943, koji je realizovan tokom 2016/17. godine.