Tokovi istorije 3/2018
Petar Dragišić
Operacija Feniks u Jugoslaviji u leto 1972. godine i jugoslovensko-austrijski odnosi
Apstrakt: U članku se analizira operacija Hrvatskog revolucinarnog bratstva u Jugoslaviji u leto 1972, kao i uticaj ove afere na jugoslovensko-austrijske odnose. Članak se fokusura ključne aspekte akcije HRB-a u Jugoslaviji i njene posledice na odnose između Beograda i Beča. Rad je zasnovan na arhivskim izvorima i jugoslovenskim novinskim izveštajima.
Ključne reči: Austrija, Jugoslavija, hrvatska emigracija, 1972, Hrvatsko revolucionarno bratstvo
Šezdesetih i sedamdesetih godina socijalistička Jugoslavija je bila suočena sa više izazova. Neuspeh privredne reforme, studenska pobuna 1968. i jačanje centrifugalnih tendencija uzdrmali su temelje društva pokazujući ozbiljne slabosti jugoslovenske federacije. Krizu je dodatno pojačavalo delovanje ekstremnih emigrantskih grupa protiv Jugoslavije i njenog režima, pri čemu je nejekstremnije bilo delovanje hrvatske političke emigracije, čija je najradikalnija organizacija bilo Hrvatsko revolucionarno bratstvo (HRB). Prema dostupnim jugoslovenskim i inostranim izvorima, ova organizacija je još tokom šezdesetih godina započela svoj mali rat protiv Jugoslavije. Njen modus operandi uključivao je, pre svega, pokušaje ilegalnih upada u Jugoslaviju u cilju sprovođenja subverzivnih akcija i napade na jugoslovenska diplomatska predstavništva u inostranstvu.
Upad grupe HRB-a u Jugoslaviju u leto 1972. predstavljao je do tada najozbiljniju i najopasniju akciju ekstremnog dela hrvatske političke emigracije protiv Jugoslavije i njenog režima. Razmere ove operacije uznemirile su režim, koji se u leto te godine, uz prilične teškoće, obračunao sa grupom od 19 ubačenih naoružanih hrvatskih emigranata. Razbijanje ove grupe u Zapadnoj Bosni nije, međutim, označilo i kraj afere Feniks. U nedeljama i mesecima koji su usledili vlasti su analizirale ovu akciju HRB-a i njenu pozadinu, pri čemu se tragalo i za eventualnim spoljnim podsticajima upada devetnaestorice u Jugoslaviju. Tako će afera Feniks biti podignuta na visoki diplomatski nivo.
Kako je jugoslovenski režim podozrevao da iza akcije HRB stoje određeni krugovi na Zapadu, Beograd je uputio seriju diplomatskih protesta državama u kojima su egzistirale jake zajednice hrvatske političke emigracije. Jugoslovenski protesti nisu mimoišli ni Austriju, sa čije teritorije se grupa HRB-a i ubacila u Jugoslaviju. Jugoslovenske vlasti su u kontaktima sa austrijskim zvaničnicima otuda u više navrata kritikovale odnos Beča prema tamošnjoj ekstremnoj hrvatskoj emigraciji, tražeći energičnije angažovanje Austrije na onemogućavanju delovanja radikalnih antijugoslovenskih emigranata. Ova tema se nalazila i na dnevnom redu dva sastanka jugoslovenskog lidera Josipa Broza Tita sa austrijskim predsednikom Francom Jonasom, vođena u Jugoslaviji septembra 1972. godine. Akcija HRB-a u Jugoslaviji tako će dodatno ugroziti odnose Jugoslavije i Austrije, koji su već bili poljuljani sporom dve države oko statusa slovenačke manjine u Austriji.