Tokovi istorije 2/2019

Aleksandar STOJANOVIĆ
Institut za noviju istoriju Srbije

Rastko LOMPAR
Balkanološki institut SANU

Angažman Nezavisne Države Hrvatske na međunarodnom priznanju Hrvatske pravoslavne crkve 1942–1944.

Apstrakt: U radu se analizira osnivanje Hrvatske pravoslavne crkve i angažovanje usmereno ka njenom međunarodnom priznanju. Osnovni problem istraživanja posmatra se u kontekstu nacističke politike prema pravoslavnim crkvama na jugoistoku Evrope, koja je varirala i bila prilagođavana nemačkim ratnim interesima. Predstavljeni su i napori i mere koje je SPC preduzimala u cilju sprečavanja međunarodnog priznanja HPC, kao i pokušaj osnivanja mađarske pravoslavne crkve, kao proces u mnogo čemu analogan i komplementaran sa događajima u NDH.

Ključne reči: Hrvatska pravoslavna crkva (HPC), Ruska pravoslavna zagranična crkva (RZC), Srpska pravoslavna crkva (SPC), Nezavisna Država Hrvatska (NDH), nacistička Nemačka, Drugi svetski rat, genocid u NDH

Rezime

Osnivanje Hrvatske pravoslavne crkve predstavljalo je jednu od kulminacija sinergije viševekovnih težnji ekstremnih hrvatskih nacionalista da liše Srbe na teritoriji Hrvatske nacionalnog i verskog identiteta i učine ih delom hrvatskog naroda i ratne politike nacističke Nemačke na Balkanu. Za punu legitimizaciju ove ustanove bilo je neophodno međunarodno priznanje i hrvatske vlasti su se značajno angažovale u cilju njegovog ostvarivanja. Preko diplomatske mreže NDH, kao i nezvaničnih, privatnih kanala, Zagreb je kontaktirao sa praktično svim pravoslavnim crkvama iz okruženja, kao i sa Vaseljenskom patrijaršijom, pa čak i Ruskom pravoslavnom crkvom u SSSR-u. U mnogo čemu sličan proces odvijao se i u Mađarskoj, u kojoj je Hortijev režim nastojao da stvori mađarsku pravoslavnu crkvu, čiji je krajnji cilj bio mađarizacija pravoslavnog stanovništva. Nacistička Nemačka je razvila pragmatičan odnos prema verskim pitanjima na Balkanu i svoju politiku vodila u skladu sa sopstvenim ratnim interesima: podržala je HPC a u pogledu MPC držala se uzdržano. Srpsko sveštenstvo i jerarhija nisu učestvovali u osnivanju i radu novih crkvenih organizacija iako je na njih vršen pritisak, te su lokalne vlasti morale da se oslone na rusko emigrantsko sveštenstvo. Ni jedna ni druga „crkva“ nisu dobile adekvatno kanonsko priznanje, ali je određenog oblika međucrkvene saradnja sa Bugarskom i Rumunskom pravoslavnom crkvom bilo, posebno kada je reč o HPC.