Tokovi istorije 2/2019
Radina VUČETIĆ
Filozofski fakultet
Univerzitet u Beogradu
Američke stipendije u Jugoslaviji 50-ih i 60-ih godina XX veka[1]
Apstrakt: Tema rada su američke stipendije u Jugoslaviji 50-ih i 60-ih godina i njihova uloga u američkoj spoljnoj politici, ali i u menjanju, modernizovanju i amerikanizovanju jugoslovenskog društva i u formiranju jugoslovenske naučne i kulturne elite. Kroz delatnost vodećih američkih fondacija i stipendija (Fordova fondacija, Fulbrajtov program, Leader’s Exchange program i druge) analizirani su jugoslovensko-američki odnosi i mesto koje je Jugoslavija imala u američkoj kulturnoj diplomatiji.
Ključne reči: jugoslovensko-američki odnosi, stipendije, Fordova fondacija, Fulbrajtova stipendija, Leader’s Exchange program
Rezime
Američke stipendije u Hladnom ratu bile su važan deo javne diplomatije SAD-a. Jugoslavija je bila idealno polje za američku propagandu, naročito posle razlaza sa Sovjetskim Savezom, kada počinje sve više da se okreće Zapadu. Ovaj sukob je otvorio vrata Amerike mnogim jugoslovenskim stipendistima, koji su odigrali važnu ulogu u amerikanizaciji Jugoslavije i u prihvatanju njihovih dostignuća, kao i američkih vrednosti u jednoj socijalističkoj zemlji. Od ovog vida saradnje korist su imale obe strane: Jugoslaviji su bila potrebna konkretna znanja, a Americi da mladi i obrazovani ljudi iz Jugoslavije saznaju što više o američkom načinu života, standardu i dostignućima. Odnosi dve zemlje u oblasti kulture, nauke i obrazovanja su se odvijali na različite načine, što je počelo posle 1950. uspostavljanjem velikog broja programa (ugovor o tehničkoj saradnji, IMG program, programi za prevođenje PL-480), od kojih je najveći deo bio posvećen obrazovanju i sponzorisala ga je američka vlada i privatne fondacije (Fordova, Fulbrajtova, Ajzenhauerova i dr.). Pored ovih najznačajnijih, godišnje je bilo još oko 30 drugih programa iz oblasti prosvetne i naučno-tehničke saradnje. Jugoslovenska strana je naglašavala kvantitet i kvalitet saradnje sa Amerikom, naročito u drugoj polovini šeszdesetih godina, kada je nabrojano 50 ovakvih programa. Svi oni ukazuju na jake veze Jugoslavije i Amerike na polju nauke, obrazovanja, umetnosti i kulture. Zahvaljujući ovim programima, Jugoslavija se, kvantitativno, našla u društvu najrazvijenijih zapadnih zemalja. Činjenica da je najveći broj stipendija korišćen za društvene nauke govori o namerama Amerike da utiče na jugoslovensku elitu, koja će dalje uticati na jugoslovensko javno mnjenje i promenu društvene svesti. Rezultati nisu izostali, jer je veliki broj jugoslovenskih naučnika koji je otšao u Ameriku na neku od stipendija kasnije ostavio značajan trag u političkom, kulturnom, umetničkom, naučnom i društvenom životu Jugoslavije.
[1] Članak je rezultat rada na projektu Tradicija i transformacija – istorijsko nasleđe i nacionalni identiteti u Srbiji u 20. veku (br. 47019) koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.